KONSERWACJA OŁTARZA ŚW. MIKOŁAJA
Zakres prac można podzielić na dwa etapy podstawowe:
- Prace zachowawcze, mające na celu odsłonięcie oryginału i wszystkie zabiegi naprawcze, gwarantujące jak najdłuższą żywotność substancji zabytkowej
- Prace rekonstrukcyjne, których celem jest przywrócenie pełnego blasku poszczególnych elementów i całości.
W ramach prac zachowawczych, poszczególne elementy, ornamenty snycerskie oraz elementy polichromowane i częściowo złocone architektury drewnianej jak też rzeźby, poddane zostały zabiegom takim jak:
- wzmocnienie struktury drewna naruszonego działalnością owadów
- usuniecie wtórnych nawarstwień z powierzchni i tym samym odsłonięcie oryginału złoceń i polichromii
- reperacje podłoża: sklejenie licznych pęknięć, uzupełnienie ubytków podłoża i zapraw i opracowanie powierzchni uzupełnień
Przy zewnętrznym, pobieżnym oglądzie obiektu, zakres zniszczeń struktury drewna jest trudny do zdefiniowania. Dopiero po demontażu można stwierdzić w jakim stopniu i zakresie owady pozbawiły drewno jego struktury, powodując wykruszenia a w skrajnym przypadku prowadząc nawet do całkowitego rozsypania się drewna.
W konserwowanych elementach zniszczenia struktury drewna z zewnątrz były prawie niewidoczne, skutkiem przemalowań (kolejnych warstw farby zakładanych na oryginał, celem „odświeżenia”), przykrywających wszelkie wykruszenia, pęknięcia, nawet większość otworów po owadach.
Podczas demontażu a następnie usuwania nawarstwień wtórnych i penetracji w głąb struktury okazało się, że spoistość drewna jest bardzo mocno naruszona (fot. poniżej).
Taki stan wymagał kąpieli w roztworze żywicy, która, wniknąwszy w strukturę, po odparowaniu rozpuszczalnika utwardziła się, jednocześnie utwardzając strukturę drewna.
Powyższe fot. ilustrują stopień zniszczenia struktury drewna, skutkiem działalności owadów
Powierzchnia polichromii i złoceń przed konserwacja, na pierwszy rzut oka nie sprawiająca być może wrażenia daleko posuniętej degradacji, nie oddawała rzeczywistych zniszczeń i stanu zachowania.
Przy pobieżnym oglądzie przed konserwacją złocenia wydawały się zmatowiałe, pozbawione blasku, ale rzeczywisty ich stan zachowania ilustruje dopiero obraz po usunięciu wtórnych przemalowań (wykonanych brązą a więc nie prawdziwym złotem –stąd brak połysku).
Po żmudnych i czasochłonnych zabiegach usunięcia wtórnych nawarstwień (złotopodobnej brązy) odkryto rzeczywisty stan zachowania oryginalnych zapraw i oryginalnego pięknego złota, kładzionego na czerwonym podkładzie, miejscami polerowanego na wysoki połysk, miejscami kładzionego w technice „na mat”, ale niestety bardzo zniszczonego, lokalnie zupełnie przetartego lub wykruszonego wraz z zaprawą.
Ilustracje prac oczyszczania z przemalowań oraz stanu odsłoniętego oryginału widoczne są na poniższych fotografiach.
Na fot. fragment rzeźby – partie szaty złotej. Czarnym konturem w lewym rogu zakreślone jest nie usunięte jeszcze przemalowanie brązy – wyraźnie bardziej matowe i „tępe” od złota prawdziwego. Pozostała część ilustruje odsłonięte oryginalne złoto wykonane w technice „na połysk”, na czerwonej glince bolusowej, poprzecierane do białej zaprawy, spękane wraz z podłożem, z drobnymi ubytkami
Na fotografii zestawienie złoconej szaty oczyszczonej z przemalowań (w górnej części) oraz nieoczyszczonej (dolna część zdjęcia)
Złoto odsłonięte spod przemalowań (góra) jest poprzecierane, posiada ubytki i wykruszenia ale jest pięknie błyszczące.
Przemalowanie (poniżej) tego połysku i „szlachetności” nie posiada, za to spełniało swoją funkcję przykrycia i zamaskowania wszystkich ubytków i zniszczeń oryginału.
Na fotografii fragment ornamentu przed konserwacją. Powierzchnia złocona przemalowana brązą, pozbawiona połysku, zabrudzona,
ale skutecznie maskująca faktyczne zniszczenia oryginału znajdującego się pod warstwą wtórną
Środek ślimacznicy ornamentu oczyszczono z przemalowań, odsłaniając pozostałości błyszczącego oryginalnego złota. Dookoła jeszcze nie usunięte przemalowanie, matowe, nieestetyczne, o b. nierównomiernej powierzchni
Powyższa fotografia przedstawia fragment snycerki po usunięciu przemalowań – bardzo rozległe braki oryginalnego opracowania pozłotniczego (złoto zachowane tylko w centrum ślimacznicy i na fragmencie taśmy brzegowej)
Poniższe fotografie przedstawiają poszczególne etapy prac
Snycerka przed konserwacją
Po usunięciu przemalowań – złoto oryginalne bardzo zniszczone, zachowane tylko fragmentarycznie. Widoczne odsłonięte drewno w miejscach ubytków oryginalnej zaprawy i złota
Element po usunięciu przemalowań, oczyszczeniu powierzchni, sklejeniu pęknięć drewna, uzupełnieniu ubytków drewna, uzupełnieniu brakujących zapraw. Etap przed szlifowaniem uzupełnień zaprawy i przed rekonstrukcją złoceń
Kolejny etap – opracowywanie powierzchni zapraw glinką bolusową i temperą (zależnie od techniki „na poler” lub „na mat”), przed nakładaniem płatków złota w miejsca uzupełnień
Etap nakładania płatków złota na przygotowaną uprzednio powierzchnię zapraw, przed polerowaniem uzupełnionego złota
Przykłady usuwania przemalowań
Fragment uszaka, przed konserwacją
Fragment uszak j.w. – dopiero w zbliżeniu widoczna duża nierównomierność powierzchni, pęknięcia podłoża, zamaskowane przemalowaniem
Uszak po usunięciu przemalowań – widoczne rozległe braki oryginalnej pozłoty. Nieliczne fragmenty oryginału zachowane. Widoczne rozległe fragmenty drewna pozbawione oryginalnego opracowania
Fragment głowicy kolumny – różnica odsłonietego oryginalnego złota (pierwszy plan fot.-prawa str.)
i przemalowania (drugi plan fot. z lewej str). Oryginał – liczne przetarcia i ubytki złota i zaprawy
Kapitele: lewy przed oczyszczaniem, dwa prawe – po usunięciu przemalowań
Fragment gzymsu architektury ołtarza, ilustrujący występowanie przemalowań na wszystkich elementach ołtarza. Oryginał (wskazany strzałką) jest ciemniejszy i chłodniejszy od przemalowania
Fragment gzymsu architektury, podczas usuwania przemalowań. Strzałka, umiejscowiona na świadku przemalowania, wskazuje odkryty oryginał
Świadek odkrytego oryginału (wskazany strzałką) na elementach architektonicznych. Przemalowanie
w stosunku do oryginału ma znacznie bardziej nierównomierną powierzchnię z widocznym duktem pędzla
Podstawa rzeźby przed usunięciem przemalowań
Podstawa rzeźby po usunięciu przemalowań. Czarnym konturem zakreślony świadek przemalowania. Odkryty oryginał (dookoła świadka) chłodniejszy w barwie. Dopiero po odsłonięciu oryginału widoczne zniszczenia oryginalnego opracowania-spękania, przetarcia, ubytki polichromii, ubytki drewna